De Adventskerk van Alphen aan de Rijn

10.11.2007 18:42 · Gebouwen, straten en bruggen, Geschiedenis · Hans Arie Kroon

De bouw en het exterieur van de kerk

De Adventskerk van Alphen aan den Rijn, ingewijd in 1923, bestaat dit jaar vier en tachtig jaar, het is tijd dat we ons eens in het verleden van deze edele dame verdiepen.

De Adventskerk werd gebouwd van 1920-1922. Dit nadat in 1916 de zogenaamde Nieuwe Kerk door een brand was verwoest. De brand was veroorzaakt door een vergissing van de knecht van loodgieter tijdens werkzaamheden aan het dak. Alleen de zwart geblakerde muren stonden nog overeind. Lang werd er over gewikt of de kerk gerestaureerd zou moeten worden of niet. Herbouw in de oude stijl zou veel te veel geld kosten. Voor het eind van het jaar waren de resten gesloopt.

De kerkenraad van de Hervormde Gemeente besloot om een nieuwe en een modernere kerk te bouwen op de fundering van de afgebrande kerk. Het werk begon in 1920 en werd gebouwd naar een ontwerp van de architect W.Ch. Kuijper, die ook de bouw begeleidde. Voor dit gebouw heeft de Nieuwe Badkapel te Scheveningen model gestaan. In de rijke donker bruine baksteenuitvoering is de invloed van Berlage te herkennen. De eerste steen voor de muren werd gelegd in 1921.

Oud Alphenaar Jan Vermeul uit Ebmatingen in Zwitserland, deelde mij mede dat zijn grootvader, Jan Vonk van de Aarkade, samen met de Firma S. de Jeu de funderingen voor de Nederlands Hervormde kerk gelegd heeft:

"Mijn neef Jan Vonk (Pauwzn), die reeds dik in de 80 is, vertelde mij dat hij eens samen met zijn broer Leen Vonk de fundering van de toren moest kontroleren omdat de toren zakte. Leen moest zich door diverse beenderen heen graven (resten van een kerkhof) om bij de funderingen te komen. De kerktoren staat op geheide palen die door water omspoelt moeten worden om niet te rotten. Ze moesten dus de duikertoegang vrijmaken zodat water toevloeien kon.&quot

De kerk heeft een plattegrond van een Grieks kruis, met armen van gelijke lengte, net zoals de N.H. kerk van Oudshoorn, wat 250 jaar eerder gebouwd werd. De afmetingen van de kerk zijn zeer indrukwekkend voor de tijd: van voor tot achtergevel: 36.81 m., opgaande: 31.93 m., breedte: 29.43 m.en de hoogte: 22.20 m. Hoogte van de toren: 40.00 m.

Het kruis is naar het westen georienteerd, zoals de voormalige kerk na de verbouwing van 1852 was ingericht. De ingang is aan het oosten aan de Julianastraat. Het orgel staat aan de westzijde, tevens is daar onder de orgelgalerij en de preekstoel, een gedeelte van de kruisarm als kerkeraadskamer voor de Nederlands Hervormede gemeente ingericht.

Tussen de armen van het kruis zijn al aan de vier zijden dienstruimten en trappen ingericht, zodat het hele gebouw een vierkante grondslag heeft. Aan de Julianastraat, waar vroeger het Kerkplein en de paardemarkt was, ligt het drievoudig ingangs portaal.

Aan beide zijden van deze kant rijzen boven de dienstruimtes en trappen twee torens op: de linker zijde niet tot aan de hoogte van de kerk. Aan de rechterzijde, hoog boven de kerk uitrijzend, de vertrouwde 40 meter hoge toren, van vierkante doorsnede en een met koper beklede spits. De laatste wordt aan haar voet begeleid door vier, eveneens met geoxydeerd koper beklede nevenspitzen. In de toren is op de vier zijden een rond uurwerk geinstalleerd.

Op de hoek van de Julianastraat en de Castellumstraat, juist tegenover de brug over de Oude Rijn, heeft de toren een prominente ligging: door zijn hoogte is hij vanuit veel plekken in Alphen en directe omgeving goed zichtbaar. De houten kap van de kerk was met leien bedekt. Dit was een vertrouwelijk beeld voor een ieder die van de Alphense brug kwam en door de Brugstraat (thans de Pieter Doelmanstraat) reed of liep, zoals we op onderstaande foto uit 1935 kunnen zien.

De toren van de Adventskerk gezien van uit de Brugstraat in 1935 – © H.V.A.

De toren en de oost- en noordgevels van de Adventskerk aan de Julianastraat Ansichtkaart: © Streekarchief Rijnlands-Midden

De kerk ligt op het terrein van de vroegere afgebrande Nieuwe Kerk, maar in tegenstelling van de voormalige dorpskerk ligt ze thans aan twee zijden vrij aangezien de bebouwing aan de noordzijde (thans de Castellumstraat, vroeger de Schoolstraat en daarvoor nog de Papenstraat) volledig verwijderd is. De kerk was weliswaar wat ingeklemd tussen de omringende bebouwing, maar ze had toch genoeg ruimte om hoog boven het wereldse Neo-Classistische Stadhuis van Alphen op de hoek van de Julianastraat en de Brugstraat op te rijzen. Dit stadhuis is in jaren ’50 afgebroken om plaats te maken voor het nieuwe Stadskantoor en na de afbraak van deze voor het appartementencomplex Palazzo.

De veranderingen die de Brugstraat (thans de Pieter Doelmanstraat) sinds de laatste 70 jaren ondergaan heeft, zijn al reeds in een ander verhaal verteld op www.alphen.com.

Een vertrouwelijk beeld voor oud-Alphenaren van hoe het vroeger was. De hoge toren van de Adventskerk gezien van uit de Brugstraat
Foto: © H.V.A. 1953

Zo ziet het er vandaag uit – rechts het appartementencomplex Palazzo De toren van de Adventskerk gezien van uit Pieter Doelmanstraat
Foto: © Orgelcommissie Adventskerk

De Adventskerk, gefotografeerd vanaf de achterzijde. Links een klein stuk van het Centrum voor Beeldende Kunst. Voor de kerk staat de voormalige grafkapel De Smeth.

Het interieur van de kerk

Wat het meeste opvalt als men door de middelste deur van het drievoudig ingangsportaal de kerk binnentreed, is de grote klaarte veroorzaakt door de kunstige, hoge glas-in-lood ramen in de vier gevels van het gebedsgebouw. De vorm van de ramen is een half ronde boog die berust op een rechthoek. De overheersende kleuren van het glas zijn geel, groen en blauw, die een warm licht verspreiden in de hele kerk. Voor de glas-in-lood ramen op de noord- en zuidzijde bestonden eerst gaanderijen, die later verwijderd werden.

In de kerkruimte hangen uit het houten tongewelf zeven grote gesmeden koperen lichtkronen uit de bouwstijl, die voor fl.5.500 door de firma Duchateau uit Rotterdam vervaardigd en geleverd werden.

De grote houten tongewelven zijn siergewelven die aan gordingen hangen. De gordingen zelf rusten op stalen spanten.

In de jaren 1974-‘75 is het interieur van de kerk ingrijpend gerenoveerd onder toezicht van de architect E.H.J. van Wijhe, die het renovatie-plan ontwierp. Bij die gelegenheid werden de houten rechte banken vervangen door meer gerievelijke houten stoelen gezet in een halve cirkel en de gaanderijen aan noord- en zuidzijde afgebroken.

Het mooie glas-in-lood raam van het zuid transept na de verwijdering van de gaanderij
Foto: © Frederik Baerveldt 2005

Detail van het glas-in-lood raam van het zuid transept
Foto: © Frederik Baerveldt 2005

De aandacht van de kerkganger en de toerist wordt meteen aan getrokken door het pijporgel en de preekstoel op het westen georienteerd. De orgelkast en de preekstoel werd ontworpen door de architect W. Ch. Kuijper. Het prachtige pijporgel werd vervaardigd door G.F. Steinmeyer & Co. te Oettingen in Beieren (Duitsland). De preekstoel werd vervaardigd door Abraham Hermanus Planjer te ’s-Gravenhage.

Het pijporgel en de preekstoel van de Adventskerk
Foto: © Orgelcommissie Adventskerk

De preekstoel en het orgel van de Adventskerk
Foto: © Frederik Baerveldt 2005

Een beetje geschiedenis van het orgel van de Adventskerk

Vanaf de zestiende eeuw heeft het orgel in de Nederlandse samenleving een vooraanstaande rol gespeeld in het openbare leven. De kerkgebouwen stonden de gehele week open en men kon er vrij in- en uitlopen.

In diverse steden was er een “stadsorganist” die op gezette tijden het publiek vermaakte met muziek. Op deze wijze kwamen de burgers in aanraking met de nieuwste composities; dit in een tijd waarin onze moderne geluidsdragers nog moesten worden uitgevonden! Het gebruik van het orgel als begeleidingsinstrument van de kerkzang vond in ons land pas na de Reformatie ingang, zo ongeveer vanaf het midden van de zeventiende eeuw. Vóór- en tegenstanders hiervan voerden vaak een verhitte strijd die uiteindelijk beslecht werd ten gunste van de vóórstanders. De kerken op het platteland bleven dikwijls nog tot ver in de negentiende eeuw van orgels verstoken.

Het orgel in de voorgaande kerk was door de brand van 1916 verloren gegaan en moest vervangen worden. Het nieuwe orgel werd geleverd door de firma Steinmeyer uit Oettingen in Beieren voor ruim fl. 11.000. Deze firma, één der meest vooraanstaande in Duitsland, bouwde in eigen land een aantal zeer grote instrumenten, waaronder dat van de Dom van Passau, thans na diverse uitbreidingen éénn der grootste orgels ter wereld. Het orgel van Alphen werd gebouwd met de z.g. pneumatische tractuur, hetgeen wil zeggen dat de verbindingen tussen speeltafel en pijpwerk via een buizensysteem met luchtdruk tot stand komt. De inwijding van het orgel en de kerk vond plaats in 1923.

In de loop der jaren ontkwamen kerk en orgel niet aan het nodige onderhoud; zelfs werden zij op zeker moment met sloop bedreigd….. Dankzij de inspanning van velen is het zover gelukkig nooit gekomen! Samen met een kleiner orgel in Hilversum, dat echter sinds jaren al niet meer toegankelijk is wegens kerksluiting, is het orgel in Alphen het enige in Nederland van de fa. Steinmeyer dat, behoudens de uitbreiding met twee waardevolle registers in 1983, nog in originele staat verkeert. Het Steinmeyer orgel werd dat jaar door de firma Vermeulen uit Alkmaar gerestaureerd.

De luidklokken en het klokkenspel in de toren

De twee luidklokken, die op het hele uur en het half uur slaan, werden in 1924 door de firma Petit en Fritsen te Aarle-Rikstel gegoten. De twee luidklokken wegen respectievelijk 1162 en 864 kg. In 1962 werd in de hoge toren een beiaard van 45 klokken geinstalleerd.

Conclusie

De Adventskerk zal hopelijk voor eeuwen lang een blijvend monument zijn als een stille getuige van de architecture van het begin van de 20ste eeuw in de vernieuwde stadskern.

Moge het geluid van de klokken en het klokkenspel nog lang in de oren van de Alphenaren blijven klinken.

Bronnen van dit artikel:

W.Kuyper: “het Monumentale Hart van Holland” – uitgave Stichting Arent van s’Gravezande – Leiden 2002
De orgel commissie van de Adventskerk van Alphen aan den Rijn

Foto’s: © de Historische Vereniging Alphen aan den Rijn, de Orgel Commissie van de Adventskerk van Alphen aan den Rijn, Streekarchief Rijnlands-Midden en Frederik Baerveldt.

Mijn hartelijke dank voor de prettige medewerking aan de heer Jan Vermeul uit Ebmatingen in Zwitserland en van de heer Ivo van Ark – Webmaster van www.alphen.com

Alphen.COM