Alphen.COM

1. Home
2. Nieuws
3. 2009
4. January

Een bloemenvaas met enkele rietpluimen en –sigaren in de kerk bracht plotseling in mijn herinnering het Rijnlandse dorp Nieuwkoop en de roeiboot partijen die ik op de Nieuwkoopse Plassen maakte met enkele neven en nichten uit Alphen aan den Rijn in ca. 1955.

We reden toen met de fiets van Alphen naar Nieuwkoop, stalde dezen bij een verhuur van roeiboten en huurden dezen voor een halve dag.

Foto van Nieuwkoop vanaf het water.
© Ria van Capel, gebruikt met toestemming

Algemeen

Nieuwkoop is een dorp en gemeente in het midden van het Groene Hart van Holland, ingeklemd tussen de grote steden van de Randstad. De gemeente Nieuwkoop in haar huidige vorm is ontstaan op 1 januari 2007, toen de toenmalige gemeentes Nieuwkoop, Ter Aar, en Liemeer werden samengevoegd tot een nieuwe gemeente. Deze gemeente droeg eerst nog de werknaam Meerlanden, maar uiteindelijk is gekozen voor de naam Nieuwkoop.

De gemeente Nieuwkoop telde op 30 juni 2008 26.821 inwoners. Naast het dorp Nieuwkoop bestaat de gemeente uit de kernen Ter Aar, Korteraar, Langeraar, Nieuwveen, Noordeinde, Noorden, Noordse Dorp, Papenveer, Vrouwenakker, Woerdens Verlaat en Zevenhoven.

Natvenerij en de gevolgen daarvan

Als gevolg van de opkomst van de steden in Holland vanaf de zestiende eeuw nam de vraag naar turf als brandstof sterk toe. Hierdoor werd het vervenen toe. Voorheen werd alleen droogveen gebruikt als brandstof, maar in de zestiende eeuw nam het nat vervenen toe. Dit startte toen rond 1530 het baggeren van veen (het zogenaamde slagturven) in gebruik kwam. Hierdoor verkreeg met sterk vermeerderde turfopbrengst. In tegenstelling met droogvenen, geschiedde het natvenen door baggeren met behulp van een beugel of loet. De bagger werd dan op een stuk droog land uitgespreid en nadat het vocht er was uitgezakt, gingen de vrouwen met plankjes aan hun voeten in zijwaartse richting al trippelend dit veen vaststampen. Daarna werd het veen met een scherpe spade aan lange smalle repen gestoken, die men ‘riemen’ noemde. Deze riemen werden vervolgens in in kleine stukjes verdeeld, die men ‘stikken’ noemde.

Dit slagturven was echter schadelijk want land maakte plaats voor water en door het dieper baggeren liep het naastliggende droge land gevaar, met als gevolg dat de ‘moerdijken’ braken waardoor veel land werd onderstroom. Als gevolg van de turfwinning zijn de Nieuwkoopse Plassen ontstaan. In tegenstelling tot veel andere plassen in het Groene Hart zijn deze plassen niet drooggemaakt. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Vierambachtspolder. Hierdoor ligt er bij Nieuwkoop nu nog een prachtig natuurgebied.

In Nieuwkoop hebben ook enkele verwanten van mij geleefd: onder anderen Bonaventura Adrianus Cornelis Zaal Zaal (oom Cornelis kortweg ome Knees) genoemd. Hij had in Nieuwkoop een broodbakkerij annexe kruidenierswinkel. De broodbakkerij is door brand verwoest en nooit weer opgebouwd. Bonaventura Zaal was getrouwd met Jannigje Treels, hun huwelijk werd gezegend met twee kinderen: Anna (geboortedatum onbekend) en Gerritje (geboren in 1903).

Bonaventura overleed te Nieuwkoop op 16 jan. 1945. Oom Cornelis was een broer van mijn grootmoeder Geertruida Zaal, geboren op 15 september 1879 in de Ridderbuurt van Oudshoorn. Ze is op 28 oktober 1949 in het Academisch Ziekenhuis in Leiden overleden. Een andere Cornelis Zaal en Steven Zaal waren vissers van beroep.
In Nieuwkoop bestonden er veel grofsmederijen, daar werden gereedschappen voor de turfwinning en voor de walvisvaart gemaakt. De belangrijkste grofsmederij in Nieuwkoop was die van de gebroeders Bodegraven. Op de grens van Nieuwkoop Noord en Nieuwkoop Zuid ligt een ophaalbrug en vlak daarbij is “de Hoogt”, op die plek lag de broodbakkerij van B.A.C. Zaal.

Nieuwkoop in de vaderlandse geschiedenis

In het jaar 1672 werd de Verenigde Republiek tegelijk aangevallen door Frankrijk, Engeland en de bisschoppen van Munster en Keulen. In juni staken de troepen van koning Lodewijk XIV makkelijk de Rijn over en trokken op naar Utrecht. In deze oorlog heeft Zwammerdam ook veel geleden. De Hollanders om zich te verdedigen tegen de Franse troepen, hadden een groot gedeelte van het Rijnland onder water gezet. Zo lang als het land onder water zat, konden de Fransen daar weinig aan doen. Maar toen aan het einde van december de zogenaamde Waterlinie bevroren raakte, staken de Fransen het ijs over. Stadhouder Willem III probeerde wel door molens het water onder het ijs weg te malen en door wakken te hakken, de opkomst van de Franse troepen te keren. Toch slaagde een Franse legertroep erin om tot Nieuwkoop te komen. De Nieuwkoopse schout, Hendrik van Sevenhoven, wist met gewapende boeren uit Aarlanderveen en door slim gebruik te maken van terreinomstandigheden de Fransen te verjagen. Via Bodegraven en Zwammerdam trokken zij over het ijs terug, maar niet zonder in deze dorpen vreselijk te keer zijn gegaan, mensen op de hoogte van de opkomende Franse troepen waren al op de vlucht geslagen. De overige aanwezige manschappen in het dorp konden maar zeer kort de Fransen weerstaan. Na Zwammerdam ingenomen te hebben, begonnen de soldaten de huizen te plunderen. Als zij daar nog inwoners vonden die niet gevlucht waren, werden die vermoord. Vervolgens werden de huizen in brand gestoken. Ook de kerk werd verbrand. Na het vertrek van de Fransen lag het gehele dorp Zwammerdam in puin en in as. In de Rijnstreek zouden deze wandaden van de Franse soldaten nog lang in de herinnering van de dorpelingen blijven.

Bronnen

Bronnen voor dit artikel en links om verder te lezen:

• Geschiedenis van een dorpselite: de Familie Zaal door Wim Zaal, Heerlen
• Geschiedenis van Zwammerdam door Hans Arie Kroon
• Website : www.groenehartarchieven.nl
• De rooms-katholieke kerk Onze Lieve Vrouw Hemelvaart, Nieuwkoop
• Gemeentetoren Nieuwkoop (1627-2005)
• “Op pad langs Rijnlandse Dorpskerken” onder de redactie van Xander Luttik en Frits de Wilde
  Uitgave: Stichting Rijnlandse historiën – Alphen aan den Rijn, 1990.
• Zie ook De geschiedenis van Zwammerdam over de gebeurtenissen uit 1672.

Met de vriendelijke medewerking van Ivo van Ark, webmaster van www.alphen.com

Andere historische artikelen over dorpen in de omgeving van Alphen aan den Rijn zijn te vinden op de website www.alphen.com onder de rubriek Geschiedenis.

© Hans Arie Kroon – herzien 18 januari 2009.

Met dank aan Ria van Capel voor het beschikbaar stellen van een aantal foto’s.