De Rooms-Katholieke kerken van Alphen aan den Rijn

02.12.2007 16:40 · Gebouwen, straten en bruggen, Geschiedenis · Hans Arie Kroon

De kerstening van Alphen

Het dorp Alphen nam vorm aan rondom de resten van de Romeinse versterking wat gelegen was waar nu de Adventskerk staat. De eerste stenen kerk werd daar gebouwd rond het jaar 720, waarschijnlijk door de reizende Anglo-Saksiche monnik Wynfrith die vanuit Engeland de Noordzee overstak en vanaf Katwijk aan Zee de Rijn opvaarde om een bezoek af te leggen aan Willebrord, de bisschop van Friesland, die zijn zetel in Utrecht (Trajectum) had.

Wynfrith werd door Paus Gregorius in Rome eerst benoemd tot bisschop van Mainz en na de dood van Willebrord in het jaar 739 in Echternach volgde hij hem op als bisschop van Utrecht. Van de Paus kreeg hij de opdracht om de Friezen tot het christendom te bekeren. Geen makkelijke taak, want het was een wild en ruw volk, zoals de meeste Germaanse volkeren. Hij kreeg toen de naam van Bonifacius en was onder die naam bisschop van Utrecht van 739 tot aan zijn dood in 754 in Dokkum, waar hij door de Friezen vermoord werd.

Van de eerste kerk van Alphen weten wij niets af. Waarschijnlijk is dit kerkgebouw door de Noormannen verwoest. De Noormannen zijn verscheidene keren de Rijn opgevaren hebben. In het jaar 810, zoals de bekende Alphense geschiedschrijver Petrus Plemper ons leert, voerde Godfried van Denemarken met 200 schepen "vol Noormannen gepropt", alhier een rooftocht.Dit "woeste volk, verlekkerd op buit", stak in het jaar 835 met een zware vloot uit Engeland over naar het Rijnland. "Hij voer den Rijn op en daar alles van roof, brand en moord moest wagen".

De Oude Kerk van Alphen

Op bovenstaande gravure een afbeelding van de Oude Kerk van Alphen. Het is niet precies bekend wanneer deze aan Bonifacius gewijdde kerk gebouwd werd, maar hij werd reeds in het jaar 1460 in oude oorkonden vermeld. In een geschrift uit 1560 wordt de kerk geroemd om het mooie interieur en de fraaie versieringen. Toen al was er in de koorgevel een beeld geplaatst van de heilig verklaarde Bonifacius, de beschermheer en patroon van het dorp Alphen. De Oude Kerk werd in 1619 door brand verwoest en later weer herbouwd.

Begin van de Hervorming en de opstand tegen Spanje

Vanaf 1560 ontstond een proces van radicalisering met 1566 als hoogtepunt. In de lente begonnen, eerst in Vlaanderen, grootscheepse predikaties in het open veld (hagepreken). Dit leidde op 10 augustus 1566 in Steenvoorde tot de beeldenstorm. Daarna op 16-8 in Ieperen; op 20-8 in Amsterdam en 22-8 in Gent. Vele steden volgden. Vooral plaatsen met een zwak stadsbestuur waren het slachtoffer.

Leidse beeldenstormers plunderen o.a. het nonnenklooster Roomburgh waaruit zij echter worden verjaagd door toegesnelde boeren. Ook in Alphen vond een beeldenstorm plaats. We kunnen lezen op blz.137 van het boek "Beschrijving van de Heerlijkheid en het Dorp Alphen aan den Rijn" van de Alphense geschiedschrijver Petrus Plemper het volgende:

"De reukelooze beeldstorming A° 1566 aangevangen by het olykste gespuis, roovers en dieven, en baldadig schuim van hoeren en boeven, die nergens min of meer om dagten als dat de hervorming moest beginnen met het misbruik der denkbeelden van al wat aards en natuurlyk was uit de Tempels van de ziel te stormen, koste meest al de zo genoemde Spaanze Neederlanden, in steeden en dorpen, het plonderen en vernielen hunner Abdyen, Kloosters, Kerken, Kapellen, Altaren, Orgels, Zakramenthuizen, Heiligen, Beelden, Schilderyen, Kruizen, Graftombens, heerelyke Boekzalen, en de konst en kostelykheid van alderley Zieraden.

Vele onvervangbare kunstwerken, beelden en schilderijen gingen op deze manier voor ons verloren.

De eerste hagepreek – verboden protestantse kerkdienst in de open lucht – wordt in 1565 nabij de ridderhofstede Coebel (aan de Haagweg) gehouden. Vier en vijftig leden van de lagere adel bieden in 1566 te Brussel de landvoogdes Margaretha van Parme een smeekschrift aan. Zij vragen voor de schorsing van de plakkaten tegen de Protestanten en bijeenroeping van de Staten Generaal. Eind 1566 bepaalde de synode van Antwerpen dat het wettelijk was toegestaan om de religie met de wapenen te verdedigen. Het schrikbewind van de Hertog van Alva maakte echter korte metten met de gereformeerde troepen en brachten het protestantisme aan de rand van de afgrond.

Na het ontzet van Leiden door de Watergeuzen op 3 oktober 1574 kwam er ook een einde aan het overheersende katholieke geloof. In de Republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden werd de uitoefening van de rooms-katholieke eredienst officieel verboden. De rechten en eigendommen van de katholieke kerk van Alphen en elders in de Lage Landen gingen nu over in de handen van de protestanten. De ambachtsheren van de diverse dorpen en steden konden nu in plaats van een pastoor nu een dominee benoemen voor de plaatselijke kerken. De Hervorming was nu een erkend feit geworden, alhoewel onze vrijheidsoorlog tegen de gehate Spanjaarden, die in 1568 begonnen was toch nog tot 1648 moest duren en eindigde met de Vrede van Munster.

De katholieke eredienst in schuilkerken

Een gevolg van de Hervorming was dat het Protestantse geloof nu de dominante geloofsrichting werd in Nederland. Andere geloofsrichtingen werden onderdrukt, of minimaal tegengewerkt. Katholieken in de Lage Landen moesten nu in het geheim hun geloof belijden en hun ere diensten houden. De "Kerk op de Zolder" in Amsterdam is overbekend. Ook in Alphen hielden katholieken hun missen in woningen en boerderijen van particulieren.

De ambachtsheer van Alphen en Rietveld in Grysoord, enz., Willem Aszuerus, had in het Hof van Alphen, ook wel Oud Kalslagen genaamd, een huiskapel ingericht. Hij schonk in 1719 een boerderij aan de Gouwse Sluis die in het jaar 1748 tot schuilkerk omgebouwd werd. Deze schuilkerk op Gouwsluis, Statie genaamd, vormde één parochie met die van Aarlanderveen. Deze werd in 1795 zelfstandig, terwijl pas in 1894 het gedeelte van de parochie Aarlanderveen dat aan de Oude Rijn lag kerkelijk werd geannexeerd. En het duurde nog tot 1 januari 1918 dat het dorp Aarlanderveen aan het dorp Alphen toegevoegd werd om samen met het dorp Oudshoorn de nieuwe gemeente Alphen aan den Rijn te vormen.

De katholieke kerk herleeft in Alphen

Na de sloop van het Hof van Alphen werd op haar grond, net buiten het centrum van Alphen aan de huidige Prins Hendrikstraat, vlakbij de Postbrug, in 1824 een eenvoudige Waterstaatskerk gebouwd. Deze werd in 1854 wat vergroot, terwijl in dat jaar ernaast een ruime pastorie met vijf assen aan de straat werd aangebouwd.

De kerk had een Neo-Classistische voorgevel onder een recht hoofdgestel met een ingangsportiek met twee grote Dorische zuilen. Hierboven verheef zich een houten torentje van verschillende geledingen, eerst vierkant en dan twee keer achthoekig met koepeldaken.

De term waterstaatskerk is de benaming voor Nederlandse kerkgebouwen die tussen 1824 en 1875 met financiële steun van de landelijke overheid werden gebouwd. Het ontwerp en de bouw van dergelijke kerken was onderhevig aan de goedkeuring en controle door ingenieurs van het ministerie van Waterstaat. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht is het begrip Waterstaatskerk niet verbonden aan een bepaalde bouwstijl. Deze regeling werd ingevoerd om een einde te maken aan conflicten tussen katholieken en hervormden over het bezit van oude kerken.

Van de Waterstaatskerk van Alphen heb ik jammergenoeg geen afbeelding. Deze kerk werd aan het begin van de 20ste eeuw afgebroken om plaats te maken voor een groot gesticht, het bejaardentehuis “Sint Joseph”.

De Bonifaciuskerk

Foto van de Bonifaciuskerk uit het fotoboek van Alphen.COM

In het begin van de jaren 1880 nam de rooms-katholieke kerk kontakt op met de architekt Everhard Johannes Margry, die reeds de R.K. kerken van Waddinxveen en Oudewater ontworpen had, om een ontwerp te maken voor een nieuwe R.K. kerk voor Alphen. Met de bouw van de kerk werd in 1886 begonnen. De nieuwe Bonifaciuskerk werd een langwerpige west-oost, in plaats van een oost-west, Neo-Gotische basilica met een een transept dat niet buiten de zijbeuken uitsteekt. Achter de veelhoekige beginnende zijbeuken, die als rechtgesloten zijchoren eindigen, een vijf-tienden gesloten hoofdchoor en een volumineuze Westpartij met een uitstekende achtzijdige doopkapel en een hoge, volledig in de plattegrond van de kerk opgenomen toren.

Het middenschip van de Bonifaciuskerk – foto © Wouter Kuyper 2002
Links gezien naar het choor en rechts gezien naar het kerkorgel

De plaats ontbreekt me hier om meer over het mooie interieur en de kerksieraden te vertellen, maar lezers die meer willen weten over de Bonifaciuskerk, leze met plezier het boek van J.Pijpers, H.Rozestraten en H. van der Wereld "De Bonifatiuskerk te Alphen aan den Rijn" (Uitgever Repro Holland – Alphen aan den Rijn – 1986) Met een levensbeschouwing van Bonifatius, de geschiedenis van de parochie en de vorige gebouwen tot en met de Alphense Zouaven.

De Petrus en Pauluskerk te Aarlanderveen

Ook in Aarlanderveen werd een nieuwe R.K. kerk gebouwd. De bestaande oude R.K. kerk werd afgebroken. De nieuwe kerk werd ontworpen door de architekt Jos Cuypers en voltooid in 1897. Tijdens de bouw van de nieuwe Petrus en Paulus kerk, dus na de afbraaak van de oude R.K.kerk, kwamen de katholieke gelovigen bijeen in de Kruiswoning op het Noordeinde nr.10.

Bronnen

Petrus Plemper (1717) "Beschrijving van de Heerlijkheid en het Dorp Alphen aan den Rijn"
Henk Dinkelaar (1988) "Volk op Viersprong"
P.C.Beunder en A.J.J. van ’t Riet (1992) "Omzien naar Aarlanderveen"
Wouter Kuypers (2003) "Het Monumentale Hart van Holland"